Öğrenilmiş Çaresizlik

Hindistan’da filleri yetiştirmek için, onları küçücükken kalın bir zincirle bir kazığa bağlarlarmış. Bu yavru filin bu zinciri koparabilmesi, kırabilmesi ya da kazığı söküp atabilmesi mümkün değildir. Küçük fil önceleri bundan kurtulmak için tüm gücüyle uğraşır, defalarca dener ama sonucu değiştiremez, özgürlüğüne kavuşamaz. Yıllar geçer, fil kocaman olur. Bağlı olduğu kazığın ve zincirin onlarca katına gücü yetebilir artık. Ama fil asla böyle bir girişimde bulunmaz. O, özgür olamayacağına inanmıştır. Artık kırılamayan şey, filin zinciri değil inancıdır. Buna psikolojide “öğretilmiş çaresizlik” denir.

Bunun başka bir örneği de beş maymunla yapılan bir deneyde gözlenmiştir. Beş maymun kafese konur, üstüne bir muz demeti sarkıtılır. Muza ulaşabilmeleri için de metal bir merdiven koyulur ve bir elektrik kablosuna bağlanır. Maymunlar sırayla muza ulaşmak için merdivene doğru giderler. Orada hepsini aynı son bekliyordur. Maymunlar merdivene tırmanmaya başlayınca elektrik verilir. Maymunlar şoka girer, yine de tekrar tekrar denerler ve birkaç gün içinde pes ederler. Bundan emin olan deney yapanlar, maymunlardan birini çıkarıp yeni bir maymun koyarlar ve artık elektrik verilmez. Bu maymun da muzları görünce içgüdüsel bir tavırla merdivene yönelir. Merdivene ulaşmadan diğer maymunların saldırısına uğrar. Elektrik şokuna maruz kalmış maymunlar, yeni maymunu döverler. Böylece yeni gelen maymun da hiç şok yaşamamış olmasına rağmen, merdivenden ve muzdan uzak kalması gerektiğini öğrenmiş olur.

Daha sonraki günlerde, elektrik şokuna maruz kalmış başka bir maymun çıkarılır ve yerine yeni bir tane koyulur. Doğal olarak bu yeni maymun da merdivene ve muzlara yönelir ve kendinden önce konulan maymunun sonuyla karşılaşır. Ciddi şekilde dövülen bu maymuna karşı en saldırgan tavrı ise hiç elektrik şokuna uğramadığı halde oradan uzak durmasını öğrenen maymun göstermiştir. Bu iki örnek, “öğrenilmiş çaresizlik” kavramının ciddiyetini ve toplumdaki yansımalarını gösterir. Korku kültürünün insan yaşamındaki görüntüsüdür.

Özellikle günümüz dünyasında medya denilen güçle insanlara işlenen duygu hep onun güçsüzlüğü ve acizliğidir. Zamanında özgürlükleri için mücadeleye giren insanlara karşı uygulanan şiddet, insanlara o denli başarılı bir şekilde yansıtılmıştır ki, hiçbir şiddete maruz kalmadığı halde her türlü özgürlük girişimine karşı tavır almış, düşman olmuşlardır. Giriştikleri mücadeleden acı çeken insanların, yaşadıkları acılara rağmen bu acılardan dolayı özgürlük mücadelesinden kaçmış olmaları anlaşılır bir durumdur. Acı çekmediği halde düşman olanları anlamak için ise bu örneklere ihtiyaç duyabiliriz.

Korku kültürünün olduğu toplumda insanın özgür ve özgün olmasına asla izin verilmez. Bu işi şiddet uygulayan egemen güç yapmaz ama bunu korkuttuğu bireylere yaptırır. Yani, şiddete uğramayan ama şiddete maruz kalanları izleyerek sindirilmiş, acizlik duygusu benimsetilmiş bireyler bu görevi yerine getirirler. Nereye hizmet ettiklerinin ise asla farkında değillerdir. Bu insanların bu tavırlarını mantıkla açıklama girişimleri olacaktır. Bu girişimi, “mantık uydurma sanatı” olarak değerlendirmek gerekir. (Bu duruma rasyonelleştirme adı da verilir.)

Bu durumu açıklayan çok iyi bir örneği Erich Fromm’un Özgürlükten Kaçış adlı yapıtından aktarmak istiyorum. A adlı birine hipnoz yapılır ve en yakın arkadaşı olan B’nin onun bilimsel çalışmasını çaldığı telkin edilir. Bunun telkin olduğunu unutması söylenir ve uyandırılır. Daha sonra B de odaya çağrılır. En yakın arkadaşını gören A, birden B’yi kendi bilimsel çalışmalarını çalmakla suçlar. Bunun için deliller sunar, mantıklı açıklamalarda bulunur. Oysa söyledikleri doğru değildir...